Λατέρνα: Ένα μουσικό όργανο που άφησε εποχή

Η λατέρνα είναι ένα μουσικό όργανο που παράγει μουσική σε ένα περιστρεφόμενο κύλινδρο με καρφιά, όπου το κάθε ένα από αυτά δίνει και μία νότα. Χρειάζεται περίπου 800 ώρες για να δημιουργηθεί και 7.000 καρφιά για τα 9 τραγούδια που παίζει.

Πότε πρωτοεμφανίστηκε;

H ιστορία της λατέρνας (la torno = αυτό που γυρίζει) χάνεται μέσα στο χρόνο. Φημολογείται ότι η πρώτη λατέρνα κατασκευάστηκε το 1808 από έναν κατασκευαστή πιάνων στο Bristol της Αγγλίας, ο οποίος έβγαλε τα πλήκτρα και τα αντικατέστησε με έναν κύλινδρο με καρφιά. Κυκλοφόρησε στο Βέλγιο, στη Γαλλία, Βόρεια Ιταλία και στις Ανατολικές Πολιτείες της Αμερικής. Ακολούθησε μία εκρηκτική εξάπλωση στις Ελληνικές παροικίες της Ευρώπης και της Ανατολής και ειδκότερα στη Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα, το Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη, το Κάιρο, την  Αλεξάνδρεια, τη Σμύρνη, το Βουκουρέστι κλπ, με Έλληνες τεχνίτες και αρκετούς Αρμένιους, που έγραψαν Ελληνική και Ευρωπαϊκή μουσική.

Πότε κατασκευάστηκε η πρώτη ελληνική λατέρνα;

Η πρώτη ελληνική λατέρνα κατασκευάστηκε γύρω στο 1880, ύστερα από συνεργασία του Έλληνα Ιωσήφ Αρμάου και του Ιταλού Jugepe Turconi. Οι δυο τους ήταν πολλοί καλοί φίλοι με έντονες μουσικές και κατασκευαστικές δεξιότητες. Εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι ο Turconi ασχολιόταν με το κατασκευαστικό κομμάτι, ενώ ο Αρμάου με την καταγραφή (δηλαδή με το «σταμάτημα» των τραγουδιών), είχαν δημιουργήσει ένα συνεταιρισμό και διαχώρισαν τη δουλειά σε δύο κομμάτια. Η λατέρνα είχε το σχήμα του μεγάλου κιβωτίου, το οποίο μπορούσε να κουβαληθεί στη πλάτη και συνήθως ήταν αρκετά μεγάλο προκειμένου να χωράει εννέα τραγούδια.

Όλα τα μεγάλα κέντρα, καθώς και τα πλουσιόσπιτα της Πόλης και της Μικράς Ασίας, είχαν τις δικές τους λατέρνες. Δεν γινόταν γάμος, χορός ή άλλη γιορτή, χωρίς λατέρνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις αρχές του 20ου αιώνα υπήρχαν γύρω στις 5.000 λατέρνες στην Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και το Πειραιά, ένας αριθμός εντυπωσιακός, σε σχέση με τον τότε πληθυσμό.

Η λατέρνα μεσουράνησε σε μια εποχή που δεν υπήρχε γραμμόφωνο, ραδιόφωνο, στερεοφωνικό, τηλεόραση, κυριολεκτικά τίποτα. Ο κόσμος με τη λατέρνα ψυχαγωγήθηκε, χόρεψε, τραγούδησε….Γράφτηκαν σ' αυτήν τραγούδια Σμυρναίικα, δημοτικά, ρεμπέτικα, κανταδόρικα. εθνικά εμβατήρια, ακόμη και πόλκες, μαζούρκες, βαλσάκια και ταγκό. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι ένα σοβαρό κομμάτι από τη μουσική μας κληρονομιά είναι επηρεασμένο από τα ακούσματα και τις τεχνικές δυνατότητες αυτού του οργάνου. Υπήρχαν δύο ομάδες ειδικοτήτων: οι πρώτοι, οι «Οργανοποιοί» , οι οποίοι κατασκεύαζαν το όργανο και οι δεύτεροι – οι «Σταμπαδόροι» ή «καρφωτές» που τοποθετούσαν τα καρφιά σαν νότες.

Τέλος, υπήρχαν καταστήματα που πουλούσαν αποκλειστικά στολίδια και άλλα είδη γι αυτήν. Μερικά παραδείγματα ήταν τα σκεπάσματα από δέρμα σε διάφορα χρώματα, τα βελούδινα σκεπάσματα με ρέλι, τα χρυσοκεντήματα με παραστάσεις, οι χάντρες, τα κομπολόγια και οι εικόνες.

Η εποχή της παρακμής

Η στενή επαφή της λατέρνας με το ρεμπέτικο τραγούδι και η είσοδος της σε καταγώγια ξεκινούν να τη φέρνουν σε σύγκρουση με το κατεστημένο και να την περιθωριοποιούν. Η δικτατορία του Μεταξά απαγορεύει το ρεμπέτικο και μαζί με αυτό θέτει «εκτός νόμου» και τη λατέρνα. Τα όργανα μαζεύονται από το δρόμο, και αποσύρονται στις αποθήκες. Το φιλί της ζωής για τη λατέρνα που ξεψυχάει θα το δώσει ο κινηματογράφος, που την είχε υποστηρίξει και στο παρελθόν, δια χειρός του Φιλοποίμενος Φίνου αυτή τη φορά. Γυρίζει δύο ταινίες, όπου πρωταγωνιστεί η Λατέρνα: το «Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο» το 1955 και το «Λατέρνα, φτώχεια και γαρύφαλλο» το 1957, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Αλέκου Σακελάριου με τους Αυλωνίτη, Φωτόπουλο, Καρέζη, Αλεξανδράκη. Η υπέροχη μουσική του Μάνου Χατζιδάκη τυπωμένη στον κύλινδρο από τον Νίκο Αρμάο ενθουσιάζει τον κόσμο. Η λατέρνα γίνεται μόδα. Όσοι μπορούν να πληρώσουν, παίρνουν ένα όργανο στο σπίτι. Όλοι σχεδόν οι μεγάλοι συνθέτες όπως ο Θεοδωράκης, ο Ξαρχάκος, ο Μαρκόπουλος, ο Πλέσσας χρησιμοποιούν τον ήχο της ώστε να ντύσουν τα τραγούδια τους.

Πόσες λατέρνες υπάρχουν σήμερα;

Oι μέρες της μεγάλης δόξας έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Σήμερα στην περιοχή της Αττικής υπάρχουν λιγότερα από 10 περιπλανώμενα όργανα και ίσως να υπάρχουν και άλλα τόσα στην υπόλοιπη Ελλάδα και Κύπρο. Οι λατέρνες πλέον αποτελούν συλλεκτικά κομμάτια, αφού μαζί με τα όργανα χάθηκαν και οι τεχνίτες της λατέρνας. Κάποιες πλέον κοσμούν ιδιωτικές συλλογές στην Ευρώπη και την Αμερική.