Ήθη και Έθιμα των Γιορτών

Για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι

Οι γιορτές πλησιάζουν και τα ήθη και έθιμα της Κύπρου είναι πολλά καθώς και οι παραδόσεις που στις μέρες μας αναβιώνουν κυρίως στα χωριά του νησιού.

Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία των γιορτών αποτελεί το χριστουγεννιάτικο δέντρο και γενικότερα ο εορταστικός στολισμός του σπιτιού. Οι κουραμπιέδες και τα μελομακάρονα ασφαλώς έχουν την τιμητική τους, καθώς και τα σταυροκούλουρα, κουλούρια που φέρουν τα σχήμα του σταυρού. Η παράδοση λέει ότι κάθε νοικοκυρά πρέπει να φτιάξει ώστε να μυρίσει το σπίτι Χριστούγεννα. 

Γενικά η περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι ιδιαίτερα πλούσια σε έθιμα και παραδόσεις που σχετίζονται με το ψωμί. Στην Πάφο είναι γνωστές οι «γεννόπουλλες ή γεννόπιτες, οι βασιλόπουλλες ή βασιλόπιτες», και τα κουλούρια με διάφορα σχήματα και ονομασίες, όλα τυλιγμένα σε σησάμι —γι’ αυτό και ονομάζονται σησαμωτά. Τα διάφορα αυτά είδη εορταστικών άρτων έχουν ως βασικό στοιχείο το ότι φέρουν το σημείο του σταυρού, σε διάφορα μεγέθη και μορφές, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις διακοσμούνται και με μοτίβα από τη φύση και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων.
Στην Κύπρο, μαζί με τις «γεννόπιττες», οι νοικοκυρές ζύμωναν από το ίδιο ζυμάρι τη μεγάλη πίτα για την Πρωτοχρονιά. Η πίτα αυτή ήταν γνωστή στα χωριά ως βασιλόπιτα, «Βασίλης» ή «Άη Βασίλης» και σε μερικά χωριά της Πάφου «βασιλόπουλλα». Στην πίτα έμπαινε πάντοτε και το νόμισμα, που θα αναδείκνυε τον τυχερό της χρονιάς. Στα πιο πολλά χωριά συνήθιζαν να κάνουν ένα ανθρωπάκι από ζυμάρι, ομοίωμα του Αγίου Βασιλείου, που το τοποθετούσαν πάνω ή δίπλα στην πίτα. Συνήθως, τα «βασιλούθκια» τα έδιναν στα παιδιά την πρώτη μέρα του χρόνου. H σημερινή βασιλόπιτα συνδέεται άμεσα με τον Άγιο, που η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά κατά την πρώτη μέρα του χρόνου: τον ασκητικό Άγιο Βασίλειο, επίσκοπο Καισαρείας. Το μοίρασμα της πίτας γίνεται για το καλό της χρονιάς και την καλή τύχη του σπιτιού.

Την παραμονή ετοιμάζεται η γέμιση της γαλοπούλας. Την επόμενη μέρα μετά τη Θεία Λειτουργία των Χριστουγέννων, σε οικογενειακή ατμόσφαιρα, γύρω από το τραπέζι απολαμβάνουν όλοι μαζί το ζεστό τραχανά ή τη σούπα αυγολέμονο με κοτόπουλο. Και μέχρι το μεσημέρι η σούβλα χοιρινό και αρνί θα ’ναι έτοιμη, μαζί με πολλά άλλα παραδοσιακά φαγητά.
Σχεδόν σε όλα τα χωριά της Κύπρου, κάθε νοικοκύρης έσφαζε τον οικόσιτο χοίρο που ήταν καλοταϊσμένος με αλεσμένο κριθάρι ανακατεμένο με ορρό γάλακτος (ό,τι έμενε από την τυροκόμηση), φρούτα, τραγανά βαλανίδια αν υπήρχαν στην περιοχή, τις φλούδες της πατάτας και τα αποφάγια, τα υπόλοιπα δηλαδή του οικογενειακού φαγητού. Η σφαγή του χοίρου είναι συνήθεια που ανάγεται στα αρχαία χρόνια και στις ιερές τελετές των αρχαίων μας προγόνων. Στη νεοελληνική παράδοση η σφαγή του χοίρου συμβολίζει τον εξαγνισμό του σπιτιού και της οικογένειας από το κακό. Ολόκληρο το ζώο αξιοποιούνταν στο έπακρο, τίποτε δεν πεταγόταν. Από το κεφάλι φτιαχνόταν η ζαλατίνα, απ’ το κρέας τα παστά, τα κουμνιαστά, τα λουκάνικα, οι λούντζες και τα χοιρομέρια. Το λίπος όπου ήταν παχύ, κοβόταν, αλατιζόταν, πασπαλιζόταν με βότανα ή μπαχαρικά και γινόταν παστό. Με το λαρδί του χοίρου μαγείρευαν πολλά απλά και ταπεινά φαγητά της καθημερινότητας και τα έκαναν νοστιμότερα. Όπως το πιλάφι - πουργούρι που έτρωγαν στο θέρος οι θεριστάδες, που μαγειρευόταν με λαρδί και εθεωρείτο νοστιμότατο έδεσμα. Ή ακόμα έφτιαχναν τις τιτσιρίδες, που ήταν μικρά κομμάτια λίπους καβουρδισμένα, κάτι σαν το ποπ κορν της εποχής. Ο οικόσιτος αυτός χοίρος μαζί με το αρνί της Λαμπρής, ή τα πουλερικά της αυλής, αν υπήρχαν, ήταν όλο κι όλο το κρέας της χρονιάς.

Την παραμονή των Φώτων οι νοικοκυρές φτιάχνουν «ξεροτίανα» λουκάνικα και λουκουμάδες. Σύμφωνα με το έθιμο ρίχνουν τα «ξεροτίανα» πάνω στη στέγη του σπιτιού για να φύγουν οι καλικάντζαροι, τα πνεύματα που κυκλοφορούν τις νύχτες για να κλέψουν, φωνάζοντας «τιτσίν τιτσίν λουκάνικο μασσαίρι μαυρομάνικο να φάτε τζιαι να φύετε». Τα λουκάνικα - καπνιστά, παραγεμισμένα με φρέσκο ψιλοκομμένο κρασάτο χοιρινό ή με μοσχάρι (παστουρμάς), πικάντικα με την προσθήκη μπαχαρικών και μυριστικών, όπως πιπέρι, κόλιαντρο, σπόρους από σχίνο, λεπτά ή παχουλά, ζουμερά ή στεγνά - είναι αναμφισβήτητα η πρωταγωνιστική λιχουδιά του εορταστικού Δωδεκαημέρου. Κατά την ημέρα των Φώτων διατηρείται το έθιμο της «πουλουστρίνας». Tα παιδιά ζητούν από τους δικούς τους λεφτά για να τους ευχηθούν, λέγοντάς τους «Καλημέρα και τα Φώτα και την πουλουστρίνα πρώτα». Ανήμερα των Θεοφανίων τελείται ο Μέγας Αγιασμός και στη συνέχεια γίνεται ο καθαγιασμός των υδάτων με τη ρίψη του Τιμίου Σταυρού στη θάλασσα ή στα ποτάμια και τις λίμνες. Πολλοί νέοι βουτάνε στα κρύα νερά για να βρουν τον Σταυρό και να λάβουν ξεχωριστή ευλογία.