Το παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό της Παναγίας Αγγελόκτιστης

Ένα παγκόσμιας μοναδικότητας έργο

Το εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτό στην αψίδα της εκκλησίας της Παναγίας της Αγγελόκτιστης στο Κίτι της επαρχίας Λάρνακας χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα μέχρι και τον πρώιμο 7ο αιώνα και ανήκει στην αρχαιότερη φάση του ναού, εκείνης της βασιλικής του 5ου αιώνα (ο πυρήνας του σημερινού ναού ανάγεται στον 11ο αιώνα).

Το ψηφιδωτό θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά σωζόμενα ψηφιδωτά της παλαιοχριστιανικής περιόδου, αφού τα περισσότερα καταστράφηκαν κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, με ελάχιστες εξαιρέσεις τη Ραβέννα, τη Θεσσαλονίκη, το Όρος Σινά και, φυσικά, την Κύπρο. Λόγω της ποιότητάς του, μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχει φιλοτεχνηθεί από έναν μεγάλης ικανότητας και βαθιάς καλλιτεχνικής παιδείας ψηφιδογράφο από την Κωνσταντινούπολη. 

Στο κέντρο της ψηφιδωτής παράστασης απεικονίζεται η Παναγία όρθια (ιστάμενη) να φοράει πορφυρό φόρεμα και κόκκινο μαφόριο και να κρατά τον μικρό Χριστό στο αριστερό της χέρι. Βγαίνοντας εκτός του πλαισίου, πατά σε ένα υποπόδιο, ενώ προβάλλει με άνεση το δεξί της πόδι. Το χαρακτηριστικό, όμως, που κάνει το ψηφιδωτό της Παναγίας της Αγγελόκτιστης μοναδικό είναι ότι πρόκειται για την αρχαιότερη απόδοση της Παναγίας ιστάμενης Αριστεροκρατούσας, πιθανότατα τον πρώιμο εικονογραφικό τύπο του μετέπειτα γνωστού εικονογραφικού τύπου της Παναγίας της Οδηγήτριας. Στα χέρια της, ο μικρός Χριστός με ολόχρυσα ενδύματα, κρατά στο ένα χέρι κλειστό ειλητάριο (είδος βιβλίου, συνήθως πάπυρος τυλιγμένος γύρω από έναν άξονα) και με το άλλο χέρι ευλογεί. 

Οι άλλες δύο μορφές που συμπληρώνουν το ψηφιδωτό είναι οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ που συνοδεύουν την Παναγία, τοποθετούμενοι δεξιά και αριστερά της. Κρατούν από ένα δόρυ και μία μεγάλη γαλάζια σφαίρα, η οποία συμβολίζει τον κόσμο. Οι Αρχάγγελοι είναι γυρισμένοι προς την Παναγία κατά τα τρία τέταρτά τους, «σπάζοντας» έτσι τη στατικότητα που αποπνέει η μορφή της Παναγίας. Η ζωηράδα των Αρχαγγέλων ενισχύεται και από τον ευρύ διασκελισμό τους, όπως επίσης και τις πλούσιες πτυχές στα ρούχα τους. Οι φτερούγες τους είναι ιδιαίτερα μεγάλες και μιμούνται τα φτερά του παγωνιού, όπως μαρτυρούν οι περισσότερο σωζόμενες φτερούγες του Αρχαγγέλου Γαβριήλ.



Παρατηρώντας κανείς τις μορφές του ψηφιδωτού, αντιλαμβάνεται τα βαθιά συναισθήματα που αποπνέουν και την πνευματικότητα στο βλέμμα τους. Το ψηφιδωτό συνδυάζει επιδέξια τις δύο επικρατούσες εκείνη την εποχή τεχνοτροπίες: την κλασσικίζουσα και την αφηρημένη.  

Ένα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο στο ψηφιδωτό είναι ότι η Παναγία αναφέρεται ως «Αγία Μαρία», ονομασία μοναδική στην Κύπρο, την οποία, όμως, συναντούμε στην Ανατολή, συνήθως σε περιοχές που αυτή την εποχή επικρατούσε η αίρεση του μονοφυσιτισμού.  Ενδεχομένως, λοιπόν, να εγείρονται και κάποια θεολογικά ερωτήματα σε σχέση με την ονομασία αυτή, πιθανότατα, όμως, πρόκειται απλώς για μία αρχαϊκή επιβίωση της ονομασίας, την οποία δεν συναντούμε πια από την Τρίτη Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου το 431 και έπειτα.