Η Νέα Πάφος και η Οικία του Διονύσου

O μαγικός κόσμος της τέχνης των ψηφιδωτών (Μέρος 1ο: Δωμάτια 1-3)

Ένα από τα μέρη τα οποία σίγουρα θα πρέπει να επισκεφθείς, αφού φτάσεις στη μεγαλόνησο, είναι ο ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικός χώρος της Νέας Πάφου. Η πόλη αυτή χτίστηκε πάνω σ’ ένα μικρό ακρωτήρι στη νοτιοδυτική πλευρά της Κύπρου. Ιδρύθηκε στα τέλη του 4^ου αι. π.Χ. από τον Νικοκλή, ο οποίος ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της Παλαιπάφου. Η Νέα Πάφος βρίσκεται σε μία περιοχή όπου, σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες, υπήρχε ένας παλαιότερος οικισμός, ο οποίος είχε αναπτυχθεί γύρω από έναν μικρό προστατευμένο κόλπο, που επρόκειτο να γίνει το μελλοντικό λιμάνι της Νέας Πάφου.

Η Νέα Πάφος καταλαμβάνει μία περιοχή που ανέρχεται-κατά προσέγγιση-στα 950.000 τετραγωνικά μέτρα, η οποία εξ ολοκλήρου περιβάλλεται από υψηλά τείχη. Στις αρχές του 3^ου αι. π.Χ., το νησί της Κύπρου εντάχθηκε στο βασίλειο των Πτολεμαίων, το οποίο είχε ως πρωτεύουσα τη Σαλαμίνα. Ωστόσο, μέχρι τα τέλη του 2^ου αι. π.Χ., η Νέα Πάφος εξελίχθηκε σε ένα πολύ σημαντικό πολιτικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής. Ως εκ τούτου, οι Πτολεμαίοι μετέφεραν την πρωτεύουσα του νησιού στη Νέα Πάφο, η οποία οχυρώθηκε με υψηλά τείχη. Επιπλέον, η εγγύτητα της Νέας Πάφου με την Αλεξάνδρεια, καθώς και το λιμάνι της κυπριακής πόλης, το οποίο ήταν το πιο σημαντικό στρατιωτικό φυλάκιο της δυναστείας των Πτολεμαίων έξω από την Αίγυπτο, ήταν δύο καθοριστικοί λόγοι βάσει των οποίων η Νέα Πάφος εξελίχθηκε σε μία πόλη εξαιρετικής σημασίας για τη μακεδονική δυναστεία.

Το 58 π.Χ., η Κύπρος προσαρτήθηκε στη Ρώμη. Η Πάφος παρέμεινε η πρωτεύουσα του νησιού και συνέχισε να είναι το πολιτικό και διοικητικό κέντρο της Κύπρου. Κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, η πόλη εξακολουθούσε να ανθοφορεί. Φαίνεται, μάλιστα, πως έφτασε στην πλήρη ακμή της προς το τέλος του 2^ου αι. και κατά τον 3^ο αι. μ.Χ., κάτι το οποίο δικαιολογεί τον τίτλο «Σεβαστή Κλαυδία Φλαβία Πάφος» που έλαβε, πιθανώς, υπό την εξουσία του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου (193-211 μ.Χ.).

Μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις που έγιναν στη Νέα Πάφο και σίγουρα αξίζει να επισκεφθείς είναι η «Οικία του Διονύσου». Κατασκευάστηκε κατά τα τέλη του 2^ου αιώνα μ.Χ. και καταστράφηκε το πρώτο μισό του 4^ου αιώνα μ.Χ., πιθανότατα εξαιτίας σεισμικής δραστηριότητας. Το κτίριο αυτό καταλαμβάνει μία περιοχή που υπολογίζεται περίπου στα 2000 τετραγωνικά μέτρα, εκ των οποίων τα 556 (δηλαδή περισσότερο από το ¼ της συνολικής του έκτασης) καλύπτονται από ψηφιδωτά. Πήρε την ονομασία «Οικία του Διονύσου», καθώς ο Διόνυσος, ο θεός του κρασιού, απεικονίζεται σε μερικά από αυτά τα ψηφιδωτά. Οι ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν μεταξύ του 1962 και του 1965 από τον Δρ. Κυριάκο Νικολάου, ο οποίος, τότε, ήταν Έφορος στο Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου. Το οίκημα αυτό είναι πολύ σημαντικό καθώς αποτελεί το πρώτο σπίτι με ψηφιδωτά που ανακαλύφθηκε στην Πάφο. Από το 1981, ο αρχαιολογικός χώρος της Νέας Πάφου (όπως και εκείνος της Παλαιπάφου) βρίσκεται στη λίστα των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Η «Οικία του Διονύσου» προσκαλεί κάθε επισκέπτη να εισέλθει στον υπέροχο κόσμο των ψηφιδωτών. Στις επόμενες γραμμές αυτού του άρθρου θα λάβεις μία μικρή γεύση από τα μωσαϊκά που κοσμούσαν τα τρία πρώτα δωμάτια του οικήματος.

Δωμάτιο 1: Η Σκύλλα

Αν σου αρέσει η μυθολογία και, ειδικότερα, είσαι λάτρης της Οδύσσειας του Ομήρου, τότε σίγουρα θα γνωρίζεις την Σκύλλα, ένα μοχθηρό θαλάσσιο τέρας, το οποίο προκαλούσε τον καταποντισμό των πλοίων. Στο ψηφιδωτό, λοιπόν, του πρώτου δωματίου αναπαρίσταται η Σκύλλα, η οποία είναι μισή γυναίκα, μισή ψάρι και μισή σκύλος. Εδώ, απεικονίζεται με μία μακριά καμπυλωτή ουρά, η οποία καταλήγει σε δαγκάνες που μοιάζουν με εκείνες των καβουριών. Μπροστά βλέπουμε τα μπροστινά μέρη τριών σκύλων, ενώ πάνω από τη μέση, η Σκύλλα έχει γυναικεία μορφή. Είναι γυμνή και με το δεξί της χέρι σηκώνει ένα μακρύ λεπτό όργανο, που μοιάζει με τρίαινα, ενώ με το αριστερό της χέρι κρατάει ένα κατάρτι, πιθανότατα από ένα βυθισμένο καράβι. Αριστερά, και πιο χαμηλά, ένας από τους τρεις σκύλους κρατάει στο στόμα του ένα πλάσμα που μοιάζει με χέλι, ενώ ένα μεγαλύτερο ψάρι κολυμπάει ελεύθερο στον χώρο δίπλα του. Από άποψη τεχνικής και στρωματογραφίας, το ψηφιδωτό έχει χρονολογηθεί στο τέλος του 4^ου αιώνα/αρχές 3^ου αιώνα π.Χ., καθιστώντας το ως το πιο πρώιμο ψηφιδωτό το οποίο είναι γνωστό στην Κύπρο. Στην πραγματικότητα, το ψηφιδωτό της Σκύλλας δεν ανήκει σε αυτό το οίκημα. Αντιθέτως, έχει μεταφερθεί στο Δωμάτιο 1 από ένα προγενέστερο κτίριο, το οποίο ανακαλύφθηκε κάτω από τη νοτιοδυτική γωνία του προστώου.

Δωμάτιο 2: Ο Νάρκισσος

Το ψηφιδωτό αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί, ουσιαστικά, ως το πρώτο ψηφιδωτό της «Οικίας του Διονύσου». Σε αυτό, απεικονίζεται ο Νάρκισσος, ο νέος εκείνος άνδρας που ερωτεύθηκε μοιραία τον ίδιο του τον εαυτό. Τον βλέπουμε να στέκεται πάνω από μια μικρή λίμνη με νερό και να κοιτάζει σε αυτή το είδωλό του, στηριζόμενος στο αριστερό του χέρι. Αντιθέτως, το δεξιό χέρι του εκτείνεται ψηλά˙ όμως, λόγω της φθοράς που έχει υποστεί σε αυτό το τμήμα το ψηφιδωτό, δεν μπορούμε να δούμε τι κάνει με αυτό το χέρι (αν, για παράδειγμα, δείχνει ή κρατάει κάτι). Το ψηφιδωτό υπέστη σοβαρές βλάβες από τις επίπεδες διεργασίες και συναρμολογήθηκε από ένα μεγάλο αριθμό αποκομμάτων. Ένα μεγάλο μέρος της γεωμετρικής διακόσμησης είναι σύγχρονο.

Δωμάτιο 3: Οι Τέσσερις Εποχές

Το ψηφιδωτό των Τεσσάρων Εποχών υπέστη, επίσης, πολλές ζημιές και η ανακατασκευή του δεν έχει γίνει κατ’ ανάγκην σωστά. Σε γενικές γραμμές, το σχέδιο της διακόσμησής του απαρτίζεται από πέντε προτομές σε χιαστί διάταξη.

Οι προτομές που βρίσκονται στις τέσσερις γωνίες είναι οι προσωποποιήσεις των Τεσσάρων Εποχών, εξαιτίας των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων που κουβαλούν. Ωστόσο, η προτομή που βρίσκεται στο κέντρο του ψηφιδωτού δεν φέρει κάποιο ιδιαίτερο στοιχείο, καθιστώντας δύσκολη την ερμηνεία του. Πιθανώς, η συγκεκριμένη προτομή απεικονίζει τον Διόνυσο ή τον Αιώνα ή την προσωποποίηση κάποιας ιδέας όπως ήταν το πνεύμα του χρόνου, στοιχεία που συσχετίζονταν με τις Τέσσερις Εποχές στην αρχαία τέχνη.

Η προτομή στο πάνω και αριστερό τμήμα του ψηφιδωτού φοράει στο κεφάλι ένα στεφάνι, το οποίο είναι φτιαγμένο με στάχυα καλαμποκιού, και κρατάει ένα δρεπάνι, συμβολίζοντας το καλοκαίρι. Στα δεξιά βρίσκεται μια άλλη προτομή, η οποία αναπαριστά την άνοιξη. Είναι στεφανωμένη με λουλούδια και κρατάει μία ράβδο, πιθανώς μία ράβδο βοσκού. Προχωρώντας προς τα κάτω, στο δεξιό τμήμα βλέπουμε το φθινόπωρο να κρατάει ένα μαχαίρι κλαδέματος και να είναι στεφανωμένο με φύλλα και μικρά άνθη. Τέλος, στο κάτω και αριστερό τμήμα του ψηφιδωτού βλέπουμε τον χειμώνα, ο οποίος απεικονίζεται ως ένας άνδρας με γκρίζα γενειάδα. Επάνω στο κεφάλι του υπάρχει ένα ανασηκωμένο αγγείο από το οποίο ρέει νερό.

Οι ρωπογραφίες που υπάρχουν ανάμεσα από τις Τέσσερις Εποχές έχουν σχέση με δραστηριότητες που γίνονται σε κάθε εποχή. Βλέπουμε, λοιπόν, στα δεξιά, μία εικόνα με καλάθια, τα οποία περιέχουν σταφύλια, αλλά και άλλα φρούτα. Προς τα κάτω, παρατηρούμε υδρόβια πουλιά και, στα αριστερά, βλέπουμε-αν και όχι πολύ καθαρά λόγω φθοράς-ένα σύνολο με λαχανικά. Τέλος, η καλύτερα διατηρημένη εικόνα, η οποία βρίσκεται πάνω από την κεντρική προτομή, δείχνει μία κατσίκα να τρώει τα φύλλα ενός δέντρου. Επίσης, ένα πουλί έχει κουρνιάσει στο δέντρο και μία σύριγγα κρέμεται από ένα κλαδί. Όλες οι απεικονίσεις πλαισιώνονται με λωρίδες γεμάτες με σχήματα στέρεας μορφής, τα οποία δημιουργούν την αίσθηση της προοπτικής στον θεατή.

ΠΗΓΕΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ